Μιστράς: Βυζαντινό φως του φθινοπώρου

Oσες φορές κι αν έρθεις στον Μιστρά δεν είναι αρκετές. Ελάχιστα μέρη στην Ελλάδα διατηρούν μια τέτοια ατμόσφαιρα κι ένα τόσο σημαντικό σύνολο βυζαντινών και μεσαιωνικών μνημείων.

• Περιήγηση στην ιστορική καστροπολιτεία 

 Οι κεραμιδένιες στέγες του Μιστρά υψώνονται κάτω από τις μολυβένιες ορθοπλαγιές του Ταΰγετου και ορίζουν έναν από τους πιο συναρπαστικούς αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας. Η ανείπωτης γραφικότητας βυζαντινή πόλη δημιουργήθηκε εκεί όπου αρχικά υπήρχε ένα σκέτο κάστρο, το οποίο ίδρυσε το 1249 ο Γουλιέλμος Βιλεαρδουίνος, στον λόφο που λεγόταν Μυτζηθράς (λένε πως θύμιζε στην όψη το γνωστό νόστιμο τυρί).

Η εντυπωσιακή καστροπολιτεία του Μιστρά. Το 1989 συμπεριελήφθη στον κατάλογο μνημείων της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.

Αργότερα χτίστηκαν ολόγυρα πολλά πέτρινα σπιτάκια και από το 1262,

όταν ο Μοριάς πέρασε στους Βυζαντινούς, ο Μιστράς έγινε η ισχυρότερη βυζαντινή πολιτεία στη Νότια Ελλάδα και πρωτεύουσα στο Δεσποτάτο του Μορέως. Οι Καντακουζηνοί και οι Παλαιολόγοι δεσπότες του Μιστρά έχασαν την πόλη και το Δεσποτάτο το 1460 και παρά τους τρεισήμισι αιώνες τουρκοκρατίας, διατήρησε έως σήμερα μια αξιόλογη εικόνα του βυζαντινού του μεγαλείου.

 

Η Ευαγγελίστρια, μια από τις μοναδικής ιστορικής αξίας βυζαντινές εκκλησίες του Μιστρά.

Ενας λαβύρινθος από πέτρινα δρομάκια οδηγεί σε επτά πανέμορφες βυζαντινές εκκλησίες με μοναδική αρχιτεκτονική, βυζαντινά οικόσημα και εκπληκτικές τοιχογραφίες, στο κάστρο με την εξαίσια θέα στην κοιλάδα του Ευρώτα με τις ροδοδάφνες και τις πορτοκαλιές, και στα παλάτια των Δεσποτών του Μιστρά, όπου νομίζεις ότι ξαναζωντανεύει ο μεσαιωνικός Μοριάς. Κι αν τύχει και χτυπήσει κάποια καμπάνα της καστροπολιτείας ο αέρας φέρνει από μακριά τους στίχους του Αγγελου Σικελιανού: «Μες στη ροδόφωτη αυγή, για Σε Μεγαλομάτα, τα σημαντήρια εσήμαναν Μυστρά και Καλαμάτα».

Για να περιηγηθείτε στον Μιστρά θα χρειαστείτε αρκετό χρόνο μια και η καστροπολιτεία είναι μεγάλη και τα σπουδαία μνημεία της πολλά. Αν δεν θέλετε να ξοδέψετε χρόνο διαβάζοντας τις κατατοπιστικές πινακίδες, μελετήσετε τον εξαιρετικό οδηγό «Μυστράς, η μεσαιωνική πολιτεία», του καθηγητή Μανόλη Χατζηδάκη (εκδοτική Αθηνών).

Η πρότασή μας είναι να ξεκινήσετε από την επάνω πύλη και να κατηφορίσετε έως την κάτω πύλη (όπου θα έχετε φροντίσει να σας περιμένει αυτοκίνητο). Από την πάνω πύλη ένα καλντερίμι οδηγεί στην κορυφή του βουνού, στο φράγκικο κάστρο. Οπως καταλαβαίνετε, η θέα από εδώ είναι συναρπαστική καθώς μπροστά σας απλώνεται ένα πανόραμα του κάμπου της Σπάρτης και της κοιλάδας του Ευρώτα.

Ενα δεύτερο καλντερίμι διασχίζει την Ανω Χώρα και σας οδηγεί στην Κάτω περνώντας από τα σπουδαιότερα μνημεία της καστροπολιτείας: τα παλάτια, τους ναούς της Αγίας Σοφίας, του Αγίου Νικολάου και το μοναστήρι της Παντάνασσας, τη μονή Βροντοχίου με τα δύο καθολικά της, τους Αγίους Θεοδώρους και την Οδηγήτρια (ή Αφεντικό), τον ναό της Περιβλέπτου με τις θαυμάσιες αγιογραφίες του. Κοντά στην Κάτω πύλη, όπου θα τελειώσει η περιήγησή σας, βρίσκεται η μητρόπολη του Μιστρά, ο Αγιος Δημήτριος.

• Σύντομη ιστορία 

Μετά το 1262 όταν ξεκίνησε η δοξασμένη εποχή του Μιστρά, χτίστηκε γύρω από το κάστρο η Ανω Χώρα που ήταν τειχισμένη. Αργότερα φτιάχτηκαν και άλλα σπίτια εξωτερικά και δημιουργήθηκε η Κάτω Χώρα, ενισχυμένη με τείχος και αυτή. Ο Μιστράς ήκμασε επί Μανουήλ Καντακουζηνού (1349-1380). Από τον επόμενο δεσπότη, τον Θεόδωρο Παλαιολόγο, ξεκίνησε η παρακμή που τον οδήγησε στα χέρια των Τούρκων το 1460, οι οποίοι έφυγαν πυρπολώντας την πόλη το 1825. Οι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στη Σπάρτη και οι τελευταίοι έφυγαν από τον Μιστρά το 1953, όταν ξεκίνησε η συντήρηση των μνημείων από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Το 1989 με απόφαση της Unesco συμπεριελήφθη στον κατάλογο μνημείων της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Στα παλάτια, στην Περίβλεπτο και στο «Αφεντικό»

• ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΠΑΛΑΤΙΩΝ. 

Μοναδικό συγκρότημα ανακτόρων από τη βυζαντινή εποχή και επιβλητικό μνημείο. Εδώ ήταν η έδρα του πολιτικού δεσπότη του Μοριά. Ο θρόνος βρισκόταν σε μια ενιαία αίθουσα με διαστάσεις 36 μ. χ 10 μ. Η αρχική πτέρυγα (η ανατολική) χτίστηκε στα χρόνια των Βιλεαρδουίνων και οι υπόλοιπες στα χρόνια των Καντακουζηνών. Η τελευταία φάση, η βόρεια, χρονολογείται στα χρόνια των Παλαιολόγων, στις αρχές του 15ου αιώνα. Το παλάτι διέθετε σύστημα θέρμανσης (σπάνιο για την εποχή) και διακρίνονται ακόμη οι οκτώ καμινάδες που προεξέχουν από το κτίριο ως αντηρίδες. Σ’ αυτές τις καμινάδες κατέληγαν ισάριθμοι καυστήρες ξύλου στο υπόγειο. Στα σπίτια που υψώνονται γύρω από τα Παλάτια, πιθανότατα κατοικούσαν τα μέλη της αριστοκρατίας από την οποία προέρχονταν και οι αξιωματούχοι του Δεσποτάτου.

• Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ. 

Ιστορικός ναός με μοναδική διακόσμηση. Είναι ο αρχαιότερος του Μιστρά και χτίστηκε πριν από το 1270 από τον μητροπολίτη Λακεδαίμονος Ευγένιο. Ανακαινίστηκε από τους μητροπολίτες Νικηφόρο και Ματθαίο. Αποτέλεσε τον Μητροπολιτικό ναό της πόλης και έδρα του Μητροπολίτη Λακεδαιμονίας. Διασώζει εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες (από το 1270 έως το α’ μισό του 15ου αιώνα), αλλά ένα μέρος από αυτές καταστράφηκαν όταν τον 15ο αιώνα ο ναός έγινε πεντάτρουλος σταυροειδής από τρίκλιτη βασιλική που ήταν αρχικά. Εδώ στέφθηκε το 1449 ο τελευταίος αυτοκράτορας του Βυζαντίου, Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος, μέχρι τότε Δεσπότης του Μιστρά. Παρατηρήστε τον ανάγλυφο βυζαντινό δικέφαλο αετό στο δάπεδο του ναού (πιθανότατα έργο του 14ου αιώνα), τα δύο προσκυνητάρια με ανάγλυφα φυτικά σχέδια στα μέτωπα των πεσσών του Ιερού και τα διαφορετικών εποχών θωράκια στο διάζωμα του υπερώου.

• Η ΠΕΡΙΒΛΕΠΤΟΣ. 

Κομψότατος βυζαντινός ναός, δίστυλος σταυροειδής εγγεγραμμένος, με τρεις πενταγωνικές εξωτερικά αψίδες στο Ιερό και είσοδο στη βόρεια πλευρά. Σώζονται αγιογραφίες του γ΄ τέταρτου του 14ου αιώνα, και αποτελούν έργο τεσσάρων ζωγράφων υψηλής καλλιτεχνικής ποιότητας. Σώζονται επίσης πολλά μέρη από τον εξαιρετικό γλυπτό διάκοσμο. Η Περίβλεπτος, καθολικό μονής αφιερωμένης στην Παναγία, κτίστηκε στα μέσα του 14ου αιώνα πιθανότατα από τον πρώτο Δεσπότη του Μιστρά Μανουήλ Καντακουζηνό και τη σύζυγό του Ισαβέλλα de Lusignan.

• Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ (ΑΦΕΝΤΙΚΟ). 

Πολύ εντυπωσιακός βυζαντινός ναός χτισμένος τον 14ο αιώνα από τον ηγούμενο της μονής Βροντοχίου Παχώμιο, ως καθολικό μοναστηριού. Ο ρυθμός του συνδυάζει τη βασιλική στο ισόγειο με τον πεντάτρουλο εγγεγραμμένο σταυροειδή στο υπερώο. Το επιβλητικό σύνολο τονίζουν οι αψίδες, τα κλίτη και τα πυργόσχημα παρεκκλήσιά της.

• Η ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ ΚΑΙ Η ΠΑΝΤΑΝΑΣΣΑ  

Είναι το καθολικό της πατριαρχικής μονής του Ζωοδότη Χριστού, που ίδρυσε στα μέσα του 14ου αιώνα ο Μανουήλ Καντακουζηνός, και βρίσκεται στη συνοικία των παλατιών. Είναι ναός δίστυλος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο και έχει πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο και ωραία μαρμαροθετήματα. Η Παντάνασσα είναι βυζαντινό μοναστήρι το οποίο σήμερα λειτουργεί και είναι γυναικείο με έξι μοναχές (είναι το μοναδικό μέρος του Μιστρά που κατοικείται). Το καθολικό είναι ναός βυζαντινός και μεγαλοπρεπέστατος χτισμένος το 1428 που ξεχωρίζει καθώς υψώνεται πάνω στην απότομη πλαγιά. Από το παλιό μοναστήρι σήμερα κατοικείται μόνο η ανατολική πτέρυγα των κελιών.

FAST INFO

• ΓΙΑΤΙ «ΑΦΕΝΤΙΚΟ»;  

«Αφεντικό» ονομάζεται ο ναός της Παναγίας Οδηγήτριας και σύμφωνα με το Ιδρυμα Μείζονος Ελληνισμού η επωνυμία προέρχεται από τη φράση «ναός αφεντικός» και τη λέξη «αυθέντης - αφέντης» που χαρακτήριζε τους δεσπότες. Η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική και πολυτέλεια που είχε ο ναός τον έκαναν λοιπόν έναν «ναό αφεντικό».

• ΟΙ ΟΙΚΙΕΣ 

Καθρεφτίζουν ολοκάθαρα την ποιότητα ζωής των κατοίκων του Μιστρά και σώζονται αρκετές και καλοδιατηρημένες. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τα αρχοντικά του Λάσκαρη και του Φραγκόπουλου στην Κάτω Χώρα και το Παλατάκι στην Ανω Χώρα του Μιστρά. Οι περισσότερες οικίες είχαν τα δωμάτια στον όροφο και στο ισόγειο μαγειρεία, αποθήκες και στάβλους.

• ΩΡΑΡΙΑ  

Ο αρχαιολογικός χώρος είναι ανοικτός καθημερινά από τις 8:30 έως τις 15:00. Τη θερινή περίοδο κλείνει στις 19:00. Παραμένει κλειστός στις εθνικές εορτές και στις αργίες των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και του Πάσχα.

• ΣΤΟ ΒΑΡΑΘΡΟ ΤΟΥ ΚΑΙΑΔΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΛΑΓΚΑΔΑ

 Γύρω από τον Μιστρά μπορείτε να κάνετε πολύ ωραίες και ενδιαφέρουσες βόλτες. Καθώς οδηγείτε προς Μιστρά από Σπάρτη θα δείτε το χωριό Μαγούλα, κτισμένο στη θέση της αρχαίας Πιττάνης. Κοντά στον δρόμο (υπάρχουν πινακίδες) θα δείτε απομεινάρια ρωμαϊκών λουτρών με καταχωμένα ψηφιδωτά, από αρχαίο γυμναστήριο του 2ου μ.Χ. αιώνα. 

Ανηφορίζοντας προς τον Μιστρά θα περάσετε από την Τρύπη, άλλο ένα χωριουδάκι στο οποίο αξίζει να κάνετε στάση για να δείτε την εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, χτισμένη πάνω σε δύο πέτρινες αψίδες με μια πηγή στα πόδια τους. 

Περίπου 10 χλμ. από τη Σπάρτη ο δρόμος θα σας φέρει στο σπηλαιοβάραθρο του Καιάδα ή σπηλαιοβάραθρο της Τρύπης (προσοχή η είσοδος απαγορεύεται λόγω κατολισθήσεων). Το βάραθρο είναι μια ρωγμή πλάτους 2 έως 4 μ. και κάθετου βάθους 25 μέτρων και παρότι οι ανασκαφές έφεραν στο φως οστά 476 ατόμων, αυτά δεν προέρχονταν από βρέφη. Πιθανότατα ο Καιάδας ήταν τόπος εκτελέσεων και οι Σπαρτιάτες πέταγαν στο πηγάδι τους εχθρούς τους, όπως τον Αριστομένη και άλλους 50 κατά τη διάρκεια του 2ου Μεσσηνιακού Πολέμου. 

Από τον Καιάδα μέχρι το 15ο χλμ. της εθνικής οδού Σπάρτης-Καλαμάτας η διαδρομή είναι γεμάτη στροφές πάνω σε πετρόχτιστες φουρκέτες, σκαμμένα περάσματα μέσα από απόκοσμους βράχους, δασωμένες ορθοπλαγιές, φαράγγια, σπηλιές, πηγές και αντιλαλούσες χαράδρες, ένα τοπίο μεγάλης ομορφιάς. 

Αξίζει λοιπόν να ανηφορίσετε δίπλα στις χαράδρες του Καιάδα και να οδηγήσετε μέσα στα δάση του μαγικού βουνού του Ταΰγετου, νιώθοντας τις μυρωμένες ανάσες από τις βελανιδιές, τις καστανιές, τα μαυρόπευκα και τα έλατα. 

Εδώ βρίσκεται και η περιοχή της Λαγκάδας, γνωστό αναρριχητικό πεδίο το οποίο αξιοποιήθηκε από τα τέλη της δεκαετίας του 1990. Εχει εξαιρετικής ποιότητας ασβεστόλιθο και τα τοπία είναι καταπληκτικά. Υπάρχουν περισσότερες από 60 διαδρομές αθλητικού χαρακτήρα (sport climbing) και καθώς οι δυσκολίες είναι σοβαρές οι διαδρομές απευθύνονται σε κατάλληλα προετοιμασμένους αναρριχητές. 

Οι διαδρομές αναπτύσσονται σε 4 κύρια πεδία (Αλώνι, Πετσάνες, Τουρλίτσα, Στάνη), εξελίσσονται κατά βάση σε πλάκες και αρνητικά, ενώ είναι επαρκώς ασφαλισμένες με ανοξείδωτα βύσματα 10, ή κατά περίπτωση, 12 χιλιοστών. Η επιστροφή γίνεται με ραπέλ από καλά ασφαλισμένα ρελέ. 

Οι διαδρομές βρίσκονται σε υψόμετρο περίπου 800 μ. και καλύτερη εποχή για μια ευχάριστη επίσκεψη στο Αναρριχητικό Πάρκο Λαγκάδας θεωρείται το διάστημα από τα μέσα Μαΐου ως τα μέσα Οκτωβρίου. 

Στη Λαγκάδα και στα επιβλητικά ασβεστολιθικά της βράχια υπάρχουνε επίσης πολλά μικρά σπήλαια, καθόλου αξιοποιημένα τουριστικά. Αν θέλετε να ακολουθήσετε μια αποστολή σε κάποιο από αυτά αποταθείτε στον Σπηλαιολογικό Ομιλο Ταϋγέτου - Πάρνωνα «Ο Ποσειδών» (2731022103, 6972857852, www.speleoclubposeidon.gr) Για περισσότερες πληροφορίες επικοινωνήστε και με τον Ελληνικό Ορειβατικό Σύλλογο (ΕΟΣ) Σπάρτης (Γκορτσολόγου 97, τηλ. 27310 22574).

• ΠΕΖΟΠΟΡΙΑ ΠΑΝΩ ΑΠΟ ΟΡΘΟΠΛΑΓΙΕΣ ΚΑΙ ΦΑΡΑΓΓΙΑ 

Η περιοχή του Ταΰγετου γύρω από τον Μιστρά έχει θαυμάσιες πεζοπορικές διαδρομές. Και το φθινόπωρο είναι μία από τις καλύτερες εποχές για περπάτημα στη φύση.

1. Παρόρι - Παναγιά Ζαγούνα - Μονή Φανερωμένης

 Η αρχή του μονοπατιού βρίσκεται περίπου 400 μέτρα μετά την κεντρική πλατεία του χωριού Παρόρι, κατά μήκος του δρόμου για το χωριό Αγιος Ιωάννης (η σήμανση είναι κίτρινο τριγωνάκι σε λευκό φόντο). Η ανάβαση αρχίζει με σημαντική κλίση και προσφέρει έξοχη θέα προς τον κάμπο της Σπάρτης. Λίγο ψηλότερα φθάνετε σε διασταύρωση όπου στρίβετε δεξιά και μετά περίπου 10΄απότομης ανάβασης, καταλήγετε στην εντυπωσιακή τοποθεσία της Παναγιάς Ζαγούνας. Το εκκλησάκι βρίσκεται εδώ, κάτω από την επιβλητική ορθοπλαγιά από τον 18o αιώνα και γιορτάζει στις 21 Νοεμβρίου, στα Εισόδια της Θεοτόκου. 

Σύμφωνα με μια άποψη, υπήρχε εδώ ιερό κατά την αρχαιότητα. Βγαίνοντας από τον περίβολο, στρίβετε δεξιά και συνεχίζετε ανηφορίζοντας ΄ςως τη διακλάδωση, όπου πάτε δεξιά. Πιο πάνω υπάρχει άλλη μια διασταύρωση, όπου συνεχίζετε ευθεία, ακολουθώντας τη σήμανση. Βγαίνετε στο εκκλησάκι του Αϊ-Δημήτρη και -πάλι ακολουθώντας τη σήμανση- φτάνετε στο μοναστήρι της Φανερωμένης. Είναι μετόχι της μονής Αγίων Τεσσαράκοντα που βρίσκεται λίγο έξω από τη Σπάρτη. Το καθολικό χρονολογείται από τον 19ο αιώνα, ενώ τα άλλα κτίρια είναι μεταγενέστερα. Γιορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου, τη Γέννηση της Θεοτόκου.

2. Παρόρι - Παναγία Λαγκαδιώτισσα - Μεταμόρφωση του Σωτήρος 

Το μονοπάτι ανεβαίνει το φαράγγι της Λαγκάδας - ή ρέμα της Λαγκαδιώτισσας, όπως το αποκαλούν οι ντόπιοι (η σήμανση είναι κόκκινο τρίγωνο σε λευκό φόντο). Ενας χωματόδρομος έξω από το χωριό οδηγεί στην είσοδο του μονοπατιού, που είναι πάντως κοντά στην κεντρική πλατεία. 

Μετά 15 λεπτά πεζοπορίας θα φτάσετε στη εντυπωσιακή σπηλαιοεκκλησιά της Παναγίας της Λαγκαδιώτισσας. Σύμφωνα με την παράδοση, ο ναός είναι κτίσμα του 12ου αιώνα και εδώ λειτουργήθηκε ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος όταν ξεκίνησε για το ιστορικό ταξίδι του προς την Κωνσταντινούπολη στις αρχές του 1449. Οι τοιχογραφίες πάντως χρονολογούνται στα 1920. 

Το μονοπάτι συνεχίζει ανηφορικό μετά την εκκλησία και γίνεται ακόμα πιο εντυπωσιακό. Περπατάτε στην αριστερή πλευρά του άγριου φαραγγιού - σε πολλά σημεία μάλιστα τα τοιχώματα της χαράδρας σκεπάζουν τμήματα του μονοπατιού. Μέρος της διαδρομής γίνεται πάνω σε τσιμέντο, παράλληλα με τη διαδρομή του δικτύου του υδραγωγείου του Παρορίου. 

Μετά μισή ώρα πεζοπορίας από την Παναγία Λαγκαδιώτισσα, θα φτάσετε στο εκκλησάκι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος (Σωτηρίτσα). 

Κτίστηκε τη δεκαετία του ‘80, πάνω στα ερείπια βυζαντινού ναού. Ο κόσμος ανεβαίνει εδώ στις 6 Αυγούστου για τη γιορτή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. 

Από αυτό το σημείο μπορείτε, εάν θέλετε, να συνεχίσετε προς τον Μιστρά (υπάρχει σχετική σήμανση) και από εκεί να επιστρέψετε στο Παρόρι. 

Αλλη επιλογή είναι η ανάβαση, κατά μήκος του χωματόδρομου, στη μονή Φανερωμένης και από εκεί η κατάβαση στο Παρόρι, μέσω της Παναγιάς Ζαγούνας.

ΔΙΑΜΟΝΗ

• ΣΤΟΝ ΜΙΣΤΡΑ«Ο Πύργος του Μυστρά» (27310 20870 www.pyrgosmystra.com).
• «Ξενώνας Μαζαράκη» (27310 20414, www.xenona­smazaraki.gr).
• ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΗ«Cecil» (27310 24980). «Μανιάτης» (27310 22665, www.maniatishotel.gr). «Απόλλων» (27310 22491). «Δίοσκου­ροι» (27310 28484).

ΦΑΓΗΤΟ

• ΣΤΟΝ ΜΙΣΤΡΑ«Ο Ελληνας» (27310 82666) «Μάρμαρα» (27310 83421)
• ΣΤΟ ΠΑΡΟΡΙ«Ταβέρνα του Στελάκου» (6945805802).
• ΣΤΑ ΠΙΚΟΥΛΙΑ­ΝΙΚΑ«Σκοπαρά­ντζος» (27310 82403)
• ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΗ «Ελυζέ» (Παλαιολόγου 113, 27310 29896). «Τα Τσίντζινα» (Κωνσταντίνου Παλαιολόγου 88, 27310 23020). «Ελλήνιον» (Θερμοπυλών 93, 27310 26626). «Διεθνές» (27310 28636). «Η Στοά» (Λυκούργου 140, 27310 23237).

• Κείμενα: Αντώνης Ιορδάνογλου
• Φωτογραφίες: Μάρω Κουρή, Κώστας Λουκόπουλος 
• ΕΘΝΟΣ, 26/10/2010